مدل مفهومی تفکر انتقادی بر اساس منابع اسلامی

بهرام زاده, احمد; شجاعی, محمدصادق

doi:10.22034/qve.2025.10015

مدل مفهومی تفکر انتقادی بر اساس منابع اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ کارشناسی ارشد، موسسه آموزش عالی اخلاق و تربیت، قم، ایران.

² دکترای روانشناسی، استادیار ورانشناسی جامعه المصطفی العالمیه، قم، ایران.

10.22034/qve.2025.10015

چکیده

پژوهش حاضر به منظور دستیابی به مدل مفهومی تفکر انتقادی در منابع اسلامی، انجام شده است. روش پژوهش تحلیل کیفی محتوای متون دینی (شجاعی، 1399) بود که برای فهم و استنباط آموزه‌‌های روان شناختی از منابع اسلامی به کار‌ می‌رود. برای دستیابی به این هدف ابتدا مفاهیم و گزاره‌‌های مرتبط با تفکر انتقادی از منابع اسلامی گردآوری و با استفاده از اصول پیش پردازش متن مورد بررسی قرار گرفت. در مرحله بعد محتوای استنباطی هر گزاره روی یک فرم ثبت و بعد از تکمیل شدن برای اعتبارسنجی در اختیار 13 نفر از کارشناسان قرار گرفت تا نظر خود را در مورد برداشت‌‌های انجام شده از آیات و روایات در یک مقیاس چهار درجه ای از کاملا موافقم تا کاملا مخالفم اعلام کنند. سپس بر اساس نظر کارشناسان دو شاخص نسبت روایی محتوا (CVR) و شاخص روایی محتوا (CVI) محاسبه و با توجه به معیارهای در نظر گرفته شده و نتایج به دست آمده در این مرحله، 11 مؤلفه برای تفکر انتقادی شامل استفاده از منابع معتبر، ارائه تبیین واضح و روشن، ارزیابی منطقی ایده‌‌‌‌ها، ادله و ادعاها، علم‌محوری، داشتن ذهن باز، عاقبت‌‌‌اندیشی، استدلال، جامع‌نگری، پرسشگری،‌‌‌اندیشه ورزی و پرهیز از قضاوت نسنجیده به دست آمد. در پایان مدل مفهومی تفکر انتقادی با استفاده از مؤلفه‌‌های به دست آمده در مراحل قبل ترسیم و گزارش نهایی تهیه شد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Conceptual Model of Critical Thinking in Islamic Sources

نویسندگان [English]

Ahmad Bahramzade ¹
Mohammad Sadiq Shujaei ²

¹ Master&amp;rsquo;s degree, Higher Education institute of Ethics and Education, Qom, Iran.

² Assistant Professor of psychology, Mustafa International University, Qom, Iran.

چکیده [English]

This study aims to develop a conceptual model of critical thinking based on Islamic sources. The research employs qualitative content analysis of religious texts (Shujaei, 2020), a method used to derive psychological insights from Islamic teachings. To achieve this objective, relevant concepts and propositions related to critical thinking were collected from Islamic sources. The gathered texts underwent pre-processing for analysis. Next, inferential content from each proposition was recorded on a structured form. To ensure validity, the findings were evaluated by 13 experts, who expressed their opinions on the interpretations of Quranic verses and hadiths using a four-point Likert scale ranging from "strongly agree" to "strongly disagree." Based on expert feedback, two validity indices—Content Validity Ratio (CVR) and Content Validity Index (CVI)—were calculated. After applying the specified criteria and analyzing the results, 11 key components of critical thinking were identified: Use of Reliable Sources, Clear and Coherent Explanation, Logical Evaluation of Ideas, Evidence, and Claims, Scientific Approach, Open-Mindedness, Foresight and Consideration of Consequences, Reasoning and Rational Argumentation, Comprehensive Analysis, Inquiry and Questioning, Reflective Thinking and Avoidance of Hasty Judgments. Finally, a conceptual model of critical thinking was developed using these components, and the final report was compiled.

کلیدواژه‌ها [English]

Thinking
Critical Thinking
Conceptual Model
Islamic Sources

مراجع

قرآن کریم
آذربایجانی، نفیسه؛ شکرانی، رضا و آذربایجانی، مسعود، تبیین و بررسی مؤلفه‌ی تمایلات در تفکر انتقادی از منظر فرهنگ قرآنی و روانشناسی، فصلنامه قرآن، فرهنگ و تمدن، دوره 1، شماره 2، ص 67-102، 1399.
امیرحسینی، خسرو، مهارت های اساسی زندگی تفکر انتقادی، تهران: انتشارات عارف کامل، 1389.
توکلی، رسول، کاربرد تفکر انتقادی و مؤلفه‌های آن در ادبیات قرآنی، معرفت، دوره 27، شماره 3، ص 41-51، 1397.
برقى، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیة، 1371ق.
توبک، حمید؛ سوری، احمد و رضایی، صادق، تفکر انتقادی در فرایند تعلیم و تربیت از منظر علامه طباطبائی، فصلنامه علمی-پژوهشی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، دوره 11، شماره 2، ص 131-153، 1400.
جوادی پور، محمد؛ کردستانی، فرشته و نیرومند، گیتی، بررسی ارتباط بین سلامت روان و تفکر انتقادی دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکز در سال 91-92، مطالعات رسانه ای، سال 8، شماره22، ص 127-136، 1392.
حامدی، عفیفه و حیدرزاده، بررسی تاثیر نگرش دینی بر تفکر انتقادی دانشجویان، مجله توسعه آموزش جندی شاپور اهواز، 14(4)، ص 369-380، 2024.
حاجیان حسین آباد، راضیه، تاثیر تفکر انتقادی بر خودکارآمدی تحصیلی و خودتنظیمی تحصیلی دانشجویان، پایان نامه کارشناسی ارشد رشته برنامه ریزی درسی، دانشگاه اراک، 1397.
شاهی، بتول، بررسی و مقایسه ماهیت تربیتی تفکر انتقادی از دیدگاه اسلام و پساساختارگرایی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته تاریخ و فلسفه آموزش و پرورش، دانشگاه الزهرا (س)، 1390.
شریعتمداری، علی، روان شناسی تربیتی، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1382.
شجاعی، محمدصادق، مفهوم سازی خوداندیشی انتقادی در منابع اسلامی، پژوهش‌‌های روانشناسی اسلامی، سال چهارم، شماره 1، ص 7-28، 1400.
شجاعی، محمدصادق، روش تحلیل کیفی محتوای متون دینی: مبانی نظری و مراحل اجرا، مطالعات اسلام و روانشناسی، دوره 4، شماره 27، ص 41-73، 1399.
صحرائی پاریزی، فاطمه و برهمن، مریم، ارائه مؤلفه‏‌‌های تفکر انتقادی باتوجه‌به تربیت آیه‏ ای مستخرج از سوره مبارکه بقره، پژوهش در مسائل تعلیم و تربیت اسلامی، سال 28، شماره 47، ص 63-85، 1399.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن‏، چاپ سوم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏، 1390ق.
عابدکیش، ‌صدرالله؛ مزیدی، محمد؛ خوش‌بخت، فریبا و کریمی، ‌محمدحسن، واکاوی جایگاه تفکر انتقادی در اسناد بالادستی آموزش و پرورش ایران از نظر میزان کاربست مؤلفه‌‌های تفکر انتقادی پیتر فسیونه، اسلام و پژوهش‌‌های تربیتی، سال 12، شماره 1، ص 23-40، 1399.
عباسی، حجت الله، تفکر انتقادی، مدیریت رسانه، شماره 47، ص 5-6، 1399.
فیشر، رابرت، آموزش تفکر به کودکان، ترجمه: مسعود صفایی مقدم و افسانه نجاریان، اهواز: نشر رسش، 1386.
قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران: مرکز فرهنگى درس هایى از قرآن‏، 1388.
کوشافر، محسن، بررسی روند تحول تفکر انتقادی (مهارت و گرایش به تفکر انتقادی) و انگیزه یادگیری در دانشجویان گروه‌‌های عمده دانشگاه تبریز و نقش برنامه درسی پنهان در آن، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم تربیتی، دانشگاه تبریز، 1397.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم: دارالحدیث، 1429 ق.
گنجی، کامران؛ دیناروند، حسن و ابوطالبی، حمید، اثربخشی آموزش مهارت‌‌های پرسشگری و توضیح به معلمان بر خلاقیت دانش آموزان دوره متوسطه، ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، دوره 2، شماره 3، ص 137-167، 1391.
میرمهدی، زینب، تحلیل مؤلفه‌‌های معنایی تفکر انتقادی در روایات اصول کافی، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه ولیعصر (عج) رفسنجان، 1401.
مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار^، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏، بی تا.
محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، قم: دارالحدیث، 1389.
مصطفوی، حسن، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‏، 1368.
مطهری، مرتضی، انسان کامل، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1367.
مهدوی، انسیه، تبیین شناخت مربیان پیش دبستانی از مهارت تفکر انتقادی، پایان نامه کارشناسی ارشد برنامه ریزی درسی، دانشگاه الزهراء (س)، 1395.
مهری نژاد، سیدابوالقاسم، انطباق و هنجاریابی آزمون مهارت های تفکر انتقادی کالیفرنیا، تازه‌‌های علوم شناختی، سال 9، شماره 3، ص 63-72، 1386.
مهریان، مهتاب، تحلیل رویکرد تفکر انتقادی در تعلیم و تربیت بر اساس آموزه‌‌های فقه اسلامی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد علوم تربیتی، دانشگاه پیام نور استان اصفهان، 1398.
محمدی پویا (بیجوند)، فرامرز و صالحی، اکبر، تحلیل محتوای قرآن کریم بر اساس مفهوم تفکر انتقادی، علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، سال 2، شماره 3، ص 25-49، 1393.
مقتدایی، لیلا؛ امیری، مجید؛ نظری، حسین و موسوی، ‌ستاره، جایگاه و اهمیت تفکر انتقادی از دیدگاه قرآن و امام علی×، اسلام و علوم اجتماعی، سال 8، شماره 15، ص 133-168، 1395.
همایون فرد، آنیتا و سجادی، مهدی، تبیین و تحلیل زمینه‌‌های سازواری و همگرایی تفکر انتقادی با تربیت دینی، فصلنامه تعلیم و تربیت، شماره 127، ص 57-77، 1394.
هاشملو، جعفر، تفکر انتقادی، بازیابی 21 آذر 1402، از http://jafarhashemlou.blogfa.com/post/2446، 1400.
Al-Ghadouni, A. B. M., Critical thinking: Components, skills, and strategies, Revista Argentina de Clínica Psicológica, 30(2), 1, 2021.
Atabaki, A. M. S., Keshtiaray, N., & Yarmohammadian, M. H., Scrutiny of Critical Thinking Concept, International Education Studies, 8(3), 93-102, 2015.
Bataineh, O., & Alazzi, K. F., Perceptions of Jordanian Secondary Schools Teachers towards Critical Thinking, International education, 38(2), 4, 2009.
Dewey, J., How we think, DigiCat, 2022.
Ennis, R. H., Critical thinking: A streamlined conception, In The Palgrave handbook of critical thinking in higher education, pp. 3147-, Palgrave Macmillan, New York, 2015.
Ennis, R. H., A logical basis for measuring critical thinking skills, Educational leadership, 1985.
Elder, L., & Paul, R., The miniature guide to critical thinking concepts & tools, Foundation for Critical Thinking, 2019.
Facione, P. A., Critical thinking: What it is and why it counts, Insight assessment, 1(1), 1-23, 2011.
Facione, P., Critical thinking: A statement of expert consensus for purposes of educational assessment and instruction, The Delphi Report, 1990.
Halpern, D. F., Thought and knowledge: An introduction to critical thinking, psychology press, 2013.
Hare, W., Critical thinking as an aim of education, In The aims of education, pp. 85-99, Routledge, 2012.
Huitt, W., Critical thinking: An overview, Educational psychology interactive, 3(6), 34-50, 1998.
Lipman, M., Critical thinking: What can it be, Educational Leadership, 46(1), 38-43, 1988.
Liesl M. Baum and Phyllis Leary Newbill, Instructional design as critical and creative thinking: A journey through a Jamestown-Era Native American Village, 2010.
Lawshe, C. H., A quantitative approach to content validity, Personnel psychology, 28(4), 563-575, 1975.
Paul, R., Elder, L., & Bartell, T., A brief history of the idea of critical thinking, Retrieved July, 10, 2006, 1997.
Rusch, C., Critical thinking development in education, 2016.
Zori, S., Nosek, L. J., & Musil, C. M., Critical thinking of nurse managers related to staff RNs’ perceptions of the practice environment, Journal of Nursing scholarship, 42(3), 305-313, 2010.
World Health Organization, Life skills education: Planning for research as an integral part of life skills education development, implementation and maintenance, No. MNH/PSF/96.2. Rev. 1, World Health Organization, 1996.