نقد دیدگاه غزالی در مورد تداخل علم و دین

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم تربیتی، مجتمع عالی قرآن و حدیث، جامعة المصطفی العالمیة، قم، ایران (نویسنده مسئول)

2 دانشیار موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران،تهران،ایران

چکیده

امروزه نسبت میان علم و دین یکی از مباحث مهم و بحث‌انگیز در میان دانشمندان مسلمان و غرب مطرح است. یکی از مباحث علمی در حوزه علم و دین، نظریات مختلف چهارگانه «تداخل، تباین، تمایز و تعارض» است که بین دانشمندان مسلمان و غیرمسلمان اختلاف هست و هرکدام از ایدئولوژی خاصی نشئت گرفته است. در این نوشتار دیدگاه غزالی دربارۀ رابطه و نسبت علم و دین به‌عنوان یک دانشمند نظریه‌پرداز مسلمان بررسی گردیده ‌است؛ ازاین‌رو دانستن دیدگاه غزالی در این موضوع مهم و اختلافی لازم و ضروری است. پرسش اصلی تحقیق این است: دیدگاه غزالی دربارۀ نسبت علم و دین چیست؟ آیا این نسبت، نسبت تداخل، تعارض، تباین و یا تمایز است؟ این پژوهه با روش توصیفی – تبیینی در گام نسخت به توصیف و تبیین دیدگاه وی می‌پردازد، سپس در گام دوم به بررسی و تحلیل دیدگاه وی پرداخته است. در پایان نیز با تکیه‌بر پیشینۀ فکری غزالی به این دستاورد رسیده است که غزالی طرفدار تداخل علم و دین است؛ به این معنا که همه علوم از قرآن به‌دست می‌آید و تعارضی میان این دو نیست و اگر هم در برخی موارد تعارضی میان این دو دیده می‌شود، تعارض ظاهری است نه تعارض واقعی.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Al-Ghazali's Perspective on the Interrelation of Science and Religion

نویسندگان [English]

  • Majed Alizadh 1
  • Seyyed Ahmad Ghaffari 2
1 Ph.D (Corresponding Author)
2 . Associate Professor of the Iranian Research Institute of Philosophy.
چکیده [English]

The contemporary discourse surrounding the relationship between science and religion remains a pivotal and often contentious subject among scholars from both Muslim and Western traditions. Central to this dialogue are four theoretical frameworks: "interference, divergence, distinction, and conflict," which have elicited a spectrum of interpretations from both Muslim and non-Muslim academics, each influenced by distinct ideological perspectives. This paper focuses on the insights of Al-Ghazali, a notable Muslim thinker, regarding the nexus of science and religion. Grasping Al-Ghazali's interpretation of this vital and debated topic is both crucial and imperative. The central research inquiry is: What is Al-Ghazali's position on the interplay between science and religion? Does he perceive this relationship as one of interference, conflict, divergence, or distinction? This investigation adopts a descriptive-analytical approach; it first delineates and clarifies Al-Ghazali's stance, followed by a critical analysis and assessment of his views. Ultimately, drawing upon Al-Ghazali's intellectual heritage, the study concludes that he supports the notion of interference and Integration between science and religion, asserting that all scientific knowledge is rooted in the Quran and contending that any perceived conflicts are merely superficial rather than substantive.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-Ghazali
  • Science
  • Religion
  • Interference and Integration of Science and Religion
  1. ابن‌منظور الافریقی المصری، ابوالفضل جمال‌الدین محمد بن مکرم، «لسان العرب»، قم: نشر ادب الحوزه، 1405 ه.
  2. اصفهانی کربلایی، حسن، «تاریخ دخانیه»، به کوشش رسول جعفریان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382ش.
  3. ایزدی، محمد و آموزگار، «رابطۀ علم و دین»، کلام اسلامی، ش 18، 1375 ش.
  4. تفلیسی، ابوالفضل حبیش بن ابراهیم، «وجوه قرآن»، به اهتمام مهدی محقق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1371 ش.
  5. جعفری مرندی، زینب، و قیه‌باشی، صمد اسمی، / نقد شبهه سها دربارۀ جدایی قرآن از علوم تجربی،: دو فصلنامه علمی قرآن و علم، سال هفتم، شماره «33»، بهار و تابستان 1402 ش.
  6. جوادى‌آملى، عبداللّه، شریعت در آینه معرفت، تهران: مرکز نشر فرهنگى رجاء، 1373.
  7. حکیمی، عبدالمؤمن، مسترحمی، سیدعیسی، توکلی عبدالله، «بررسی معرفت‌شناسی مکتب مدیریت روابط انسانی از منظر قرآن کریم»، «دو فصلنامه قرآن و علم»، سال شانزدهم، شماره «31»، پاییز و زمستان 1401 ش.
  8. خسروپناه دزفولی، عبد الحسین، «کلام نوین اسلامی»، تهران: تعلیم و تربیت اسلامی، 1391 ش.
  9. خسروپناه، عبدالحسین، «کلام جدید»، قم: مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه، چاپ سوم، 1383 ش.
  10. ده‌باشی، مهدی، («فلسفه علم»، اصفهان، پیمان اصفهان، 1370 ش.
  11. ربانی‌گلپایگانی، علی، «رابطۀ علم و دین در مسیحیت»، کیهان اندیشه، ش 64، 1374.
  12. رحمانیان، داریوش، «تاریخ علت شناسی انحطاط و عقب ماندگی ایرانیان و مسلمین (از آغاز دوره قاجار تا پایان دوره پهلوی»، تبریز: دانشگاه تبریز، 1382 ش1374 ش.
  13. زرکشی، أبو عبدالله بدرالدین محمد بن عبد الله بن بهادر (المتوفی: 794 ه)، «البرهان فی علوم القرآن»، المحقق: محمد أبو الفضل إبراهیم، بیروت: دار إحیاء الک تب العربیه عیسی البابی الحلبی وشرکائه / (ثم صوَّرته دار المعرفه، بیروت: وبنفس تر قیم الصفحات)، 1376 ه - 1957 م.
  14. ساجدی، ابوالفضل، «شیوه‌های ح.ل تعارض علم و دین»،معرفت، ش 51، 1380 ش.
  15. سحابی، یداللّه، «خلقت انسان»، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ سوم، 1351.
  16. سیوطی، عبد الرحمن بن ابی‌بکر، جلال‌الدین (المتوفی: 911 ه)، «الإکلیل فی استنباط التنزیل»، تحقیق: سیف الدین عبدالقادر الکاتب، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1401 ه - 1981 م.
  17. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، جلال‌الدین (المتوفی: 911 ه)، «الإتقان فی علوم القرآن»، المحقق: محمد أبو الفضل إبراهیم، مصر: الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1394 ه- 194 م.
  18. شریف رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، تحقیق صبحی صالح، قم: دار الهجره، 1414 ه.
  19. عبدالله، حسین علوی‌مهر و احمد مرادخانی، «آسیب‌شناسی تفاسیر علمی بنگلادش»، «دوفصلنامه علمی قرآن و علم»، سال هفدهم، شماره «32»، بهار و تابستان 1402 ش.
  20. عروسی‌الحویزی، عبد علی بن جمعه (متوفای 1112 ه)، «تفسیر نور الثقلین»، محقق / مصحح: سید هاشم رسولی محلاتی، قم: اسماعیلیان، چاپ چهارم، 1415 ه.
  21. غزالی الطوسی، أبوحامد محمد‌بن‌محمد (المتوفی: 505 ه)، «إحیاء علوم الدین»، بیروت: دار المعرفه، بی‌تا.
  22. غزالی الطوسی، أبوحامد محمد‌بن‌محمد، «الاقتصاد فی الاعتقاد»، وضع حواشیه: عبد الله محمد الخلیلی، بیروت: دار الکتب العلمیه، الطبعه الأولی، 1424 ه- 2004 م.
  23. غزالی الطوسی، أبوحامد محمد‌بن‌محمد، «جواهر القرآن»، المحقق: الدکتور الشیخ محمد رشید رضا القبانی، بیروت: دار إحیاء العلوم، الطبعه الثانیه، 1406 ه - 1986 م.
  24. غزالی الطوسی، أبوحامد محمد‌بن‌محمد، «معیار العلم فی فن المنطق»، المحقق: الدکتور سلیمان دنیا، مصر: دار المعارف، 1961 م.
  25. غزالی الطوسی، أبوحامد محمد‌بن‌محمد، «المنقذ من الضلال»، بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا.
  26. غزالی، أبوحامد، «إلجام العوام عن علم الکلام»، بی‌جا: دار المنهاج، 1439 ه.
  27. فراست‌خواه، مقصود، «سرآغاز نواندیشی معاصر (دینی و غیر دینی)»، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم، 1374 ش.
  28. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1365.
  29. مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، «بحار الانوار»، بیروت: مؤسسه الوفاء، 1403 ه.
  30. مصباح، علی، ساجدی، ابوالفضل و محمد فنایی‌اشکوری، «میزگرد فلسفه دین»،معرفت، ش 51، 1380 ش.
  31. مصباح‌یزدی، محمدتقی، «آموزش فلسفه»، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌خمینیe، 1391ش.
  32. مطهری، مرتضی، «جهان‌بینی توحیدی»، تهران: صدرا، بی‌تا.
  33. ملکیان، مصطفی، «تأملاتی چند در باب امکان و ضرورت اسلامی‌شدن دانشگاه» (تابستان و پاییز 1378)،نقد و نظر، ش3و4، 1389.
  34. ملکیان، مصطفی، «پیش‌فرض‌های اسلامی کردن علوم، حدیث آرزومندی»، د: مجموعه مقالات جستارهایی در عقلانیت و معنویت، تهران: نگاه معاصر، 1389.
  35. ملکیان، مصطفی، «پیش‌فرض‌های بازسازی اسلامی علوم انسانی»، آیینه اندیشه، ش 14، 1389.
  36. ملیکیان، مصطفی، بررسی گونه‌های تعارض بین علم و دین، مجله علوم انسانی، دانشگاه امام‌ حسینg، فصل نامه مصباح، ش10، 1373 ش.