الگوی روان‌درمانی مثبت‌نگر: امکان تبیین و ارتقای سلامت روان بر اساس مؤلفه‌های مثبت‌نگری مبتنی بر تحلیل محتوی قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دانشجوی دکتری مشاوره، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

2 استاد گروه مشاوره دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

3 استادیار روان‌شناسی، گروه روان‌شناسی دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

4 دانشیار گروه مشاوره دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

هدف: پژوهش حاضر با هدف طراحی و اثربخشی‌یابی یک مدل روان‌درمانی مثبت‌نگر مبتنی بر آموزه‌های قرآن کریم، به بررسی امکان ارتقای سلامت روان دانشجومعلمان پرداخته است. ضرورت تحقیق از آن جهت است که روان‌شناسی مثبت‌نگر با وجود کارآمدی، بر مبانی سکولار استوار است و نیاز به بازخوانی آن در چارچوب فرهنگی ـ دینی همچون قرآن احساس می‌شود.
روش: پژوهش از نوع نیمه‌آزمایشی با طرح پیش‌آزمون ـ پس‌آزمون با گروه کنترل و مرحله پیگیری بود. جامعه آماری شامل ۳۴ نفر از دانشجومعلمان پسر دانشگاه فرهنگیان تهران در سال ۲۰۲۳ بود. نمونه‌گیری به روش هدفمند انجام شد و شرکت‌کنندگان به‌طور تصادفی در دو گروه آزمایش (۱۷ نفر) و کنترل (۱۷ نفر) قرار گرفتند. گروه آزمایش در ده جلسه ۹۰ دقیقه‌ای تحت آموزش روان‌درمانی مثبت‌نگر بر مبنای مفاهیم قرآنی قرار گرفت. ابزارهای گردآوری داده شامل پرسشنامه سلامت عمومی (GHQ-28) و مقیاس افسردگی، اضطراب و استرس (DASS-21) بود. داده‌ها با تحلیل واریانس با اندازه‌گیری مکرر و آزمون بونفرونی بررسی شد.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که مداخله مثبت‌نگر قرآنی اثر معناداری بر ارتقای سلامت روان دانشجومعلمان داشته است (F=1320.595, p<0.001, η²=0.977). این اثرگذاری در تمامی مؤلفه‌های سلامت روان شامل نشانگان جسمانی، نارساکارآمدی اجتماعی، اضطراب و افسردگی تأیید شد. کاهش چشمگیر اضطراب و افسردگی و افزایش شاخص‌های سلامت روان در گروه آزمایش نسبت به گروه کنترل مشاهده شد. یافته‌ها همچنین بیانگر پایداری اثر مداخله در مرحله پیگیری بودند.
نتیجه‌گیری: الگوی روان‌درمانی مثبت‌نگر مبتنی بر آموزه‌های قرآن کریم توانست محدودیت‌های مدل‌های سکولار روان‌شناسی مثبت را برطرف کند و با مفاهیمی چون توکل، صبر، امید، رحمت الهی و آرامش درونی، سلامت روان دانشجومعلمان را بهبود بخشد. این پژوهش گامی نوین در عملیاتی‌سازی مفاهیم قرآنی در قالب مدل‌های ساختاریافته روان‌درمانی و مبتنی بر شواهد به شمار می‌رود و می‌تواند مبنایی برای توسعه مداخلات آموزشی و تربیتی در دیگر زمینه‌های اسلامی باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Positive psychotherapy model: Explaining and Enhancing mental health based on the Positive components Through Content Analysis of the Holy Quran

نویسندگان [English]

  • Mohsen hajizadehanari 1
  • Masoumeh Esmaeily 2
  • Mohammad Hosien Salarifar 3
  • Ebrahim Naeimi 4
1 Corresponding Author: PhD Candidate in Counseling, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran
2 Professor, Counseling Department, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran:
3 Assistant Professor of Psychology, Psychology Department, Birjand University, Birjand, Iran
4 Associate Professor, Counseling Department, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Objective: The present study aimed to design and evaluate the effectiveness of a Qur’an-based positive psychotherapy model to enhance mental health among teacher trainees. While positive psychology has contributed significantly to the promotion of well-being, its secular and individualistic foundations limit its applicability in Islamic cultural contexts. The Qur’an provides a meaningful framework with concepts such as reliance on God, patience, divine mercy, and inner peace through remembrance.
Method: This quasi-experimental research employed a pretest–posttest design with a control group and follow-up stage. The statistical population consisted of 34 male teacher trainees at Farhangian University in Tehran (2023), selected through purposive sampling and randomly assigned to experimental (n=17) and control (n=17) groups. The experimental group received ten 90-minute sessions of Qur’an-based positive psychotherapy. Data collection tools included the General Health Questionnaire (GHQ-28) and the Depression, Anxiety, and Stress Scale (DASS-21). Data were analyzed using repeated measures ANOVA and Bonferroni post-hoc tests.
Results: Results showed a significant impact of the Qur’an-based positive psychotherapy on mental health (F=1320.595, p<0.001, η²=0.977). Significant improvements were observed in all subscales of mental health: somatic symptoms, social dysfunction, anxiety, and depression. The intervention led to substantial reductions in anxiety and depression, as well as improvements in psychological well-being, with effects persisting during follow-up.
Conclusion: The Qur’an-based positive psychotherapy model effectively addressed the limitations of secular positive psychology by integrating spiritual and cultural dimensions. Concepts such as hope, divine mercy, patience, and inner tranquility contributed to the enhancement of mental health among participants. This study provides a structured and evidence-based model for integrating Qur’anic teachings into psychotherapy and offers a foundation for broader applications in Islamic educational and therapeutic contexts.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mental health
  • Qur’an-based interventions
  • Positive psychology
  • Islamic psychology
قرآن کریم.(1376). ترجمه محمدمهدی فولادوند، تهران: دارالقرآن الکریم.
حاجی زاده اناری، محسن، اسمعیلی، معصومه، سالاری فر، محمدحسین و نعیمی، ابراهیم. (1403). الگوی قرآنی سلامت روان بر اساس مؤلفه های مثبت نگری مبتنی بر تحلیل محتوای قرآن کریم در دانشجو ـ معلمان دانشگاه فرهنگیان. قرآن و علم، 18(34)، 143-170.
رنجبران، سمیه.(1402) . چالش‌های سلامت روان معلمان پس از همه‌گیری کووید-19. مجله روان‌شناسی تربیتی، 16(3)، 212-229.
سلم‎آبادی مجتبی، فرح‎بخش کیومرث، ذوالفقاری شادی، صادقی میثم. بررسی ارتباط سبک زندگی اسلامی با سلامت روان دانشجویان دانشگاه بیرجند . دین و سلامت. ۱۳۹۴؛ ۳ (۱) :۱-۱۰
صاحبی، علی، اصغری، محمد جواد، سالاری، راضیه سادات. (1384). اعتباریابی مقیاس افسردگی اضطراب تنیدگی (DASS-21) برای جمعیت ایرانی. روانشناسی تحولی: روانشناسان ایرانی،1(4)، 36-54.
فرنام، علی، حمیدی، محمد. (1395). اثربخشی آموزش مثبت نگری در افزایش امید با تأکید بر قرآن و آموزه‌های اسلامی. مطالعات روان‌شناسی بالینی، 6(22)، 1-24.‎
فروزانفر، محمد (1399).  بررسی سازه‌های مشترک قرآن و روان‌شناسی مثبت‌نگر. مجله مطالعات اسلامی، 45(2)، 123-138.
کاویانی، محمد، پناهی، علی احمد. (1401). روان‌شناسی در قرآن: مفاهیم و آموزه‌ها. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
معارفی، حسن، و حسینی، سید علی.(1399).  رویکردهای قرآنی در سلامت روان. فصلنامه الهیات و معارف اسلامی، 12(1)، 67-84
ناصح، مجید. (1399). بهزیستی روانی از منظر قرآن و حدیث. پژوهشنامه اسلامی، 30(4)، 98-115.
نودئی، داود، اسمعیلی، مسعود، خندان، علی اصغر، احمدی‌نوده، خدابخش.(1395). نقد و بررسی انگیزش ذاتی بر اساس مبانی انسانشناسی اسلامی. پژوهش‌های مشاوره،15(60)، 117-150.