نقش علوم بشری در مرجعیت علمی قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، گرایش قرآن و متون اسلامی دانشگاه معارف اسلامی قم، ایران

2 استادیار گروه قرآن و حدیث دانشگاه معارف اسلامی قم، ایران

3 . دانشیار گروه تفسیر و علوم قرآن، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ایران،

چکیده

هدف: این پژوهش با هدف تبیین نقش محوری آگاهی از علوم بشری (اسلامی، انسانی و طبیعی) در پذیرش و غنای مرجعیت علمی قرآن کریم انجام شده است. اهمیت موضوع در آن است که قرآن کریم به‌عنوان آخرین کتاب آسمانی و مرجع معرفتی بشر، برای اثرگذاری معنادار بر علوم نیازمند تعامل با پیشینه و دستاوردهای علمی بشری است.
روش: روش تحقیق توصیفی–تحلیلی و مبتنی بر مطالعه کتابخانه‌ای است. با تحلیل داده‌ها تلاش شد جایگاه اطلاع از علوم بشری در فرآیند پذیرش مرجعیت علمی قرآن کریم روشن شود.
یافته‌ها: نتایج نشان داد که:اطلاع از علوم بشری، مبنایی محوری برای غنا و کمال مرجعیت علمی قرآن است. بهره‌گیری از یافته‌های علمی بشر در مسئله‌یابی، ایضاح مفاهیم، اصلاح ساختارها، استخراج نظریه‌ها و فهم آیات نقش‌آفرین است. هرچند فهم قرآن کریم بر علوم بشری توقف ندارد، اما اطلاع از آنها در فرآیند نظریه‌پردازی قرآنی اهمیت بسزایی دارد. متفکران مسلمان همچون علامه طباطبایی (ره) در تفسیر موضوعی قرآن، برای دستیابی به دیدگاهی کامل‌تر از قرآن کریم از دستاوردهای علمی بشری استفاده کرده‌اند.
نتیجه‌گیری: مرجعیت علمی قرآن نیازمند توجه به پیش‌ساخت‌های معرفتی از جمله امکان، اعتبار، و غنای آن است. آگاهی از علوم بشری، ضمن سازگاری با جامعیت قرآن، زمینه نظریه‌پردازی قرآنی و حل مسائل اجتماعی و فردی را فراهم می‌سازد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Central Role of Knowledge of Human Sciences (Islamic, Human, and Natural) in Accepting the Scientific Authority of the Holy Quran

نویسندگان [English]

  • Mohammad Sadegh Ardalan 1
  • mohammadhadi mansoori 2
  • mostafa karimi 3
1 Corresponding Author, PhD Candidate in Islamic Knowledge Education, Concentration in Quran and Islamic Texts, Maaref Islamic University, Qom, Iran
2 Assistant Professor, Department of Quran and Hadith, Maaref Islamic University, Qom, Iran:
3 Associate Professor, Department of Tafsir and Quranic Sciences, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran:
چکیده [English]

 
Objective: This study aims to explain the pivotal role of familiarity with human sciences (Islamic, social, and natural sciences) in acknowledging and enriching the scientific authority (marja‘iyyah ‘ilmiyyah) of the Qur’an. The significance of this research lies in the fact that the Qur’an, as the final divine scripture and ultimate source of guidance, influences structured sciences more effectively when engaged with human intellectual achievements.
Method: The research employed a descriptive-analytical method based on library studies. It analyzed how awareness of human sciences contributes to the realization and effectiveness of the Qur’an’s scientific authority.
Results: Findings reveal that: Familiarity with human sciences is a central foundation for the enrichment and perfection of the Qur’an’s scientific authority. Insights from human sciences play a critical role in problem identification, concept clarification, structural refinement, theory formulation, and Qur’anic interpretation.
Although understanding the Qur’an does not depend on prior sciences, engagement with them enhances Qur’anic theorization. Muslim scholars such as ‘Allāmah Ṭabāṭabā’ī utilized human knowledge in thematic exegesis to achieve a more comprehensive understanding of Qur’anic perspectives.
Conclusions: The scientific authority of the Qur’an presupposes intellectual foundations such as possibility, credibility, and comprehensiveness. Awareness of human sciences, while compatible with the intrinsic richness of the Qur’an, enables Qur’anic theorization and provides effective solutions to individual and societal challenges.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Human sciences
  • Scientific authority of the Qur’an
  • Acceptance of Qur’anic authority
  • Foundational role of human knowledge
  • Scientific achievements
قرآن کریم، ترجمه: محمد علی رضایی اصفهانی و گروهی از اساتید جامعة المصطفی (ص) العالمیّة، 1388،  قم: انتشارات المصطفی (ص).
چالمرز، آلن اف، 1374ش؛ چیستی علم، ترجمه: سعید زیباکلام، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
اسعدی و همکاران، 1399؛ آسیب‌شناسی جریان‌های تفسیری، قم: انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ پنجم.
ابن‌فارس، محمد، 1404ق؛ معجم مقاییس اللغة، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اوّل.
احسانی، محمد، 1393؛ مبانی تربیت عقلانی از منظر قرآن کریم، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
ابن‌منظور، محمدبن مکرم، 1405ق؛ لسان‌العرب، قم: ادب حوزه.
بابایی، علی‌اکبر و دیگران، زیر نظر محمود رجبی، 1379ش؛ روش‌شناسی تفسیر قرآن کریم، قم: پژوهشکده حوزه و دانشگاه، تهران: سمت.
بحرانی، شیخ یوسف، بی‌تا؛ الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، مترجم: محمد تقی ایروانی،  قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
پوپر، کارل ریموند، 1370ش؛ منطق اکتشافات علمی، ترجمه: احمد آرام، تهران: شرکت انتشارات سروش.
حاجی ابوالقاسم دولابی، محمّد، 1397؛ فراعصری بودن قرآن کریم، قم: انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
جمعی از نویسندگان، علل پیشرفت و انحطاط مسلمین، قم: انتشارات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، مرکز تحقیقات اسلامی.
جلیلی، سید هدایت، 1387ش؛ تفسیر موضوعی، بنیان‌ها و پیش‌فرض‌ها، قم: بوستان کتاب.
جوادی آملی، عبدالله، 1378؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج1، (قرآن در قرآن)، قم: مرکز نشر اسراء، چاپ دوم.
-----------، 1378ش؛ تفسیر تسنیم، قم: مرکز نشر إسراء.
دانایی فرد، حسن، 1388؛ روش شناسی عمومی نظریه پردازی، مجله روش شناسی علوم انسانی، شماره پانزدهم، ص7-32.
رجبی، محمود، 1391؛ روش تفسیر قرآن، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ پنجم.
رضایی اصفهانی، محمدعلی، 1388؛ شیوه‌های تفسیر موضوعی قرآن کریم، پژوهش‌نامه قرآن و حدیث، شماره 6، بهار و تابستان، ص29-48.
رضایی اصفهانی، محمد علی، 1396؛ مرجعیت علمی قرآن کریم، سلسله منشورات کنگره بین‌المللی قرآن کریم و علوم انسانی، قم: مرکز ترجمه و نشر المصطفی (ص).
------------------------، بی‌تا؛ نظریه‌پردازی‌های علمی قرآن، پژوهش‌نامه قرآن و حدیث، شماره 9، صفحات 57-86.
------------------------، 1398ش؛ منطق تفسیر قرآن (2)، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری قرآن، قم: انتشارات جامعة المصطفی (ص)  العالمیّة، چاپ نهم.
------------------------، 1394ش؛ منطق تفسیر قرآن (5)، قرآن و علوم طبیعی و انسانی، قم: انتشارات جامعة المصطفی (ص) العالمیّة، چاپ دوم.
------------------------، 1402ش؛ مرجعیّت علمی قرآن، قم: مرکز پژوهشی قرآن کریم المهدی (عج)، چاپ اوّل.
سیّد قطب، 1400ق؛  فی ظلال القرآن، بیروت: دارالشّروح.
صدر، سید محمّدباقر، 1421ق؛ المدرسة القرآنیّة، مرکز الابحاث و الدّراسات التّخصصیّة للشّهید الصّدر.
----------، 1417ق؛ اقتصادنا، قم: مکتبة الأعلام الإسلامی.
----------، 1416ق؛ بحوثٌ فی علم الأصول، قم: دائرة المعارف فقه اسلامی.
طباطبایی، سیّد محمّدحسین، 1417ق؛ المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیّه قم.
طوسی، محمدرضا/ عالمی، عبدالرّؤوف، 1396؛ رابطه مرجعیت علمی قرآن با جهانی، جاودانگی و جامعیت قرآن کریم، مجموعه مقالات نخستین کنگره قرآن کریم و علوم انسانی، قم: انتشارات المصطفی (ص).
عظیمی، محمدشریفه، 1396؛ چیستی و چگونگی مرجعیت قرآن در علوم انسانی، مجموعه مقالات نخستین کنگره ملی قرآن کریم و علوم انسانی، قم: انتشارات المصطفی (ص).
فاکر میبدی، محمد، 1392؛ مبانی تفسیر روایی، قم: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
فاکرمیبدی، محمد، رفیعی، محمدحسین، 1398؛ مرجعیت علمی قرآن از نگاه علامه طباطبایی (ره)، فصلنامه علمی-تخصصی مطالعات علوم قرآن، سال اوّل، شماره اوّل.
فقیه، حسین، 1391؛ قرآن و فرهنگ عصر نزول، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اوّل.
قاسمی، محمدعلی، 1400؛ مرجعیت علمی قرآن کریم در علوم سیاسی براساس لایه‌های وجودی انسان، دوفصلنامه دین و دنیای معاصر، سال هشتم، شماره1، شماره پیاپی 14.
کریمی، مصطفی، 1401؛ فرآیند تفسیر موضوعی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
------------، 1402؛ مبانی تفسیر موضوعی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
گروهی از نویسندگان تحت نظر محمد تقی مصباح یزدی، 1390؛ فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی، تهران: انتشارات مدرسه (مؤسسه فرهنگی مدرسه برهان).
لرنر، ز؛ 1388، فرهنگ آکسفورد، تهران: انتشارات جنگل، چاپ چهارم.
معین، محمد، 1371؛ فرهنگ فارسی، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ هشتم.
مصباح یزدی، محمد تقی، 1397؛ رابطه علم و دین، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ پنجم.
------------------، 1372؛ سلسله گفت و شنودهایی درباره مباحث بنیادی علوم انسانی، گفت‌وگو با استاد محمد تقی مصباح یزدی (ره)، فصلنامه مصباح، 2/8. قم: انتشارات مؤسسه امام خمینی (ره).
------------------، 1376؛ مباحثی پیرامون حوزه، قم: انتشارات مؤسسه امام خمینی (ره).
------------------، 1360؛ ایدئولوژی تطبیقی، ج1و2، قم: مؤسسه در راه حق.
------------------، 1375؛ سلسله درس‌هایی درباره معرفت دینی (1)، فصلنامه مصباح، س5، ش 20، مؤسسه امام خمینی (ره)، ص11.
------------------، 1376؛ معرفت دینی، فصلنامه مصباح، 6/21 ، صفحات 5-16.
------------------، 1378؛ رابطه ایدئولوژی و فرهنگ اسلامی با علوم انسانی، در مجموعه مقالات وحدت حوزه و دانشگاه و بومی- اسلامی کردن علوم انسانی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
------------------، 1375؛ معرفت دینی (1)، قم: مؤسسه امام خمینی (ره).
موسوی نسب، سید محمد صادق، 1390؛ «فرضیه؛ کجا لازم است؟»، مجله پژوهش، سال سوم، شماره 2، پاییز و زمستان، صفحات 5-14.
نوری، نجیب الله، 1391؛ به کارگیری روش تلفیقی (سه بعدی) در مطالعات علوم انسانی، مجموعه مقالات مبانی فلسفی علوم انسانی، قسمت دوم، جلد3، قم: مؤسسه امام خمینی (ره).
ولایتی، علی‌اکبر، 1390؛ نقش شیعه در فرهنگ و تمدّن اسلام و ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
هومن، حیدرعلی، 1384؛ پایه های پژوهش در علوم رفتاری: شناخت روش علمی، تهران: انتشارات پیک فرهنگ.