الگوی برنامه‌ریزی نبرد احد از منظر قرآن با تأکید بر آیات فقهی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، فارغ التحصیل دکتری قرآن و علوم (گرایش مدیریت)، جامعة المصطفی ص العالمیة، مرکز تخصصی قرآن امام علی بن ابیطالب ع، قم، ایران

2 استادیار قرآن و علوم (گرایش مدیریت)، جامعة المصطفی ص العالمیة، مجتمع آموزش عالی قرآن و حدیث

3 دانشیارعلوم قرآن و حدیث جامعه المصطفی

10.22034/qve.2025.18491.1729

چکیده

هدف: این پژوهش با هدف استخراج الگوی برنامه‌ریزی جنگ احد بر اساس آیات قرآن کریم و تحلیل مدیریتی آن انجام شده است. اهمیت تحقیق در این است که قرآن با بازخوانی این واقعه تاریخی، الگویی جامع برای مدیریت بحران، تصمیم‌گیری استراتژیک و تحقق توازن میان منافع مادی و تعالی معنوی ارائه می‌دهد.
روش: روش پژوهش ترکیبی و متشکل از سه رویکرد بوده است: ۱) رویکرد اکتشافی برای شناسایی مفاهیم مدیریتی در آیات مرتبط با جنگ احد؛ ۲) رویکرد فراترکیب برای یکپارچه‌سازی نتایج تحقیقات پیشین در حوزه مدیریت بحران و سیاست‌های قرآنی؛ ۳) رویکرد استنطاقی برای تبیین متون مقدس از زوایای مختلف. داده‌ها از منابع قرآنی، تفسیری و مدیریتی گردآوری شده و از طریق ترسیم شبکه مضامین و تحلیل محتوایی بررسی گردید.
یافته‌ها: نتایج پژوهش نشان می‌دهد که الگوی قرآنی برنامه‌ریزی در جنگ احد در چهار محور اساسی تجلی یافته است:۱) تعیین اهداف توحیدمحور با توازن بین دستاوردهای دنیوی و تعالی اخروی؛ ۲) تأکید بر گردآوری اطلاعات دقیق و موثق برای شناخت نقاط قوت و ضعف دشمن؛ ۳) تصمیم‌گیری مشورتی همراه با قاطعیت رهبری، به‌منظور تقویت هماهنگی و انسجام؛ ۴) نظارت و پیگیری مستمر در اجرای دستورات و اصلاح عملکرد نیروها. این یافته‌ها نشان می‌دهد که تلفیق عقلانیت و ایمان در مدیریت بحران، دوگانگی میان خرد ابزاری و معنویت را برطرف می‌سازد و الگویی جامع برای مدیریت سازمان‌های معاصر فراهم می‌کند.
نتیجه‌گیری: پژوهش حاضر بیانگر آن است که قرآن کریم با تحلیل نبرد احد، الگویی نظام‌مند و کارآمد برای مدیریت بحران‌ها ارائه کرده است. این الگو بر سه اصل اساسی جهان‌بینی توحیدی، انعطاف‌پذیری مدیریتی (مشورت همراه با قاطعیت)، و تلفیق خرد و ایمان استوار است. به‌کارگیری این الگو در عرصه‌های مختلف مانند منابع انسانی، فناوری و برنامه‌ریزی شهری می‌تواند به بهبود کارآمدی سازمانی، افزایش همبستگی اجتماعی و توسعه پایدار منجر شود. بدین ترتیب، تلفیق آموزه‌های قرآنی با اصول مدیریت مدرن، راهبردی نوین برای مواجهه با بحران‌های داخلی و بین‌المللی ارائه می‌دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Planning Model of the Battle of Uhud from the Perspective of the Quran and Its Managerial Analysis

نویسندگان [English]

  • Hassan Khujand Salehi 1
  • Ali Agha Safari 2
  • Hosein Alavi Mehr 3
1 Corresponding Author, Assistant Professor of Quran and Sciences (Management Concentration), Al-Mustafa International University, Imam Ali ibn Abi Talib (AS) Specialized Center for Quran, Qom, Iran
2 Associate Professor of Quran and Sciences (Management Concentration), Al-Mustafa International University, Higher Institute of Quran and Hadith
3
چکیده [English]

 Objective: This study aims to extract a Qur’anic model of planning based on the events of the Battle of Uhud and its managerial analysis. The significance of this research lies in the fact that the Qur’an, through its recounting of this historical event, offers a comprehensive framework for crisis management, strategic decision-making, and balancing material interests with spiritual elevation.
Method: The research adopts a mixed-method approach consisting of three components: (1) an exploratory approach to identify managerial concepts in Qur’anic verses related to Uhud; (2) a meta-synthesis approach to integrate previous findings in crisis management and Qur’anic strategies; and (3) an interrogative approach to interpret sacred texts from different perspectives. Data were collected from Qur’anic, exegetical, and managerial sources and analyzed through thematic mapping and content analysis.
Results: Findings indicate that the Qur’anic planning model in the Battle of Uhud is reflected in four key dimensions:

1. Defining monotheistic-oriented goals that balance worldly achievements with spiritual and eternal objectives;
2. Emphasizing accurate and reliable information gathering to identify strengths and weaknesses of the enemy; 3. Shūrā-based decision-making combined with leadership decisiveness to enhance coordination and cohesion; 4. Continuous supervision and follow-up in executing decisions and correcting performance.

These findings demonstrate that the integration of rationality and faith in crisis management dissolves the apparent dichotomy between reason and spirituality, providing a holistic model applicable to contemporary organizational management.
Conclusion: The study concludes that the Qur’an, through its analysis of the Battle of Uhud, offers a systematic and effective framework for crisis planning and management. This model rests on three main pillars: a monotheistic worldview, managerial flexibility (consultation combined with decisiveness), and the integration of intellect and faith. Applying this Qur’anic model in fields such as human resources, technology, and urban planning can improve organizational efficiency, strengthen social cohesion, and promote sustainable development. Thus, combining Qur’anic principles with modern managerial practices provides an innovative strategy for addressing both internal and international crises.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’an and management
  • planning
  • Battle of Uhud
  • Islamic management
  • crisis management
قرآن‌کریم، ترجمه: محمدعلی رضایی اصفهانی، قم - ایران: مؤسسه تحقیقاتی فرهنگی دارالذکر، 1383.
نهج‌البلاغه.
ابن سعد، الطبقات الکبری، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
اسمیت، جین، تصمیم گیری مناسب در 30 دقیقه، تهران: موسسه فرهنگی و هنری نگاه فردا، 1380.
ایران‌نژاد پاریزی، مهدی، ساسان‌گهر، پرویز، سازمان و مدیریت از تئوری تا عمل، چاپ سوم، تهران: موسسه بانکداری ایران، 1375.
آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم (تصحیح رجایی)، قم: دارالکتاب الاسلامی، بی‌تا.
باشمیل، محمد احمد، موسوعة الغزواة الکبری؛ غزوة أحد، قاهره: المکتبة السلفیة، 1406.
جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم: اسراء، 1388.
حکیمی، عبدالمومن، کاربست روش اکتشافی، فراترکیب و استنطاقی در مطالعات مدیریت با رویکرد قرآنی، مطالعات قرآن و علوم، سال 7، شماره 13، 1402.
خامنه‌ای، سید علی، طرح کلی اندیشه اسلامی قرآن، مشهد: انتشارات موسسه ایمان جهادی (صهبا)، 1399.
دفت، ریچارد آل، مبانی تئوری و طراحی سازمان، ترجمه: علی پارسائیان و سید محمد اعرابی، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1390.
دلشاد تهرانی، مصطفی، ارباب امانت، ۱ ج. تهران - ایران: دریا، 1394.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه: فرهنگ متوسط دهخدا، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات و چاپ، 1390.
رحمتی، مریم، دانشور، امیر، تصمیم گیری مؤثر از دیدگاه قرآن و نهج‌البلاغه، فصلنامه رهیافت‌های نوین مدیریت جهادی و حکمرانی اسلامی، شماره 3، 1400.
رزاقی، افشین، نظریه‌های ارتباطات اجتماعی، تهران: پیکان، 1381.
رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر به تفسیر المنار، 12 جلد، لبنان: دارالمعرفة، 1414.
رضائیان، علی، مبانی سازمان و مدیریت، چاپ بیستم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، 1396.
روشه، گی، کنش اجتماعی، ترجمه: هما زنجانی‌زاده، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، 1379.
سورین، ورنر و تانکارد، جیمز، نظریه‌های ارتباطات، ترجمه: علیرضا دهقان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1386.
طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، تهران: شرکت سهامی انتشار، 1362.
طباطبایى، محمدحسین‏، المیزان فی تفسیر القرآن‏، 20 جلد، لبنان: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ ‌دوم، 1390.
طبرسی، فضل بن حسن، ترجمه تفسیر جوامع الجامع، 6 جلد، مشهد مقدس: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامى، 1377.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبرى، ترجمه: ابو القاسم پاینده، تهران: اساطیر، چاپ‌ پنجم، 1375.
فضل الله، محمد حسین‏، من وحى القرآن‏، 25 جلد، لبنان: دارالملاک‏، 1419.
فیوضات، یحیی، مبانی برنامه ریزی آموزشی، تهران: نشر ویرایش، 1375.
قرشى بنابى، على‏اکبر، تفسیر احسن الحدیث‏، 12 ج، ایران- تهران‏: بنیاد بعثت، مرکز چاپ و نشر، چاپ دوم، 1375.
قطب، سید، فى ظلال القرآن‏، ترجمه: مصطفی خرم دل، 6 جلد، تهران‏: احسان‏، چاپ ‌دوم، 1387.
مصباح یزدی، محمد تقی، اخلاق در قرآن، 3 ج، قم: انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى (قدس‌سره)، چاپ هشتم، 1394.
مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، قم و تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.
مغنیه، محمد جواد، التفسیر الکاشف، 7 جلد، قم: دارالکتاب الاسلامی، 1424.
مکارم‌شیرازی، ناصر، مدیریت و فرماندهى در اسلام، قم: نسل جوان، چاپ‌ دوازدهم، 1389.
مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه‏، 28 جلد، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چاپ‌ دهم، 1371.
الواقدی، محمد بن عمر، المغازى، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت: مؤسسة الأعلمى، چاپ‌ دوم، 1409.
الوانی، سید مهدی، مدیریت عمومی، تهران: نشر نی، چاپ‌ پنجاه و دوم، 1385.
سایت رهبر نوجوان، https// rahbarenojavan.ir
Simon, Herbert A. The New science of management decision. New York: Harpar and row, (1960).