«تیپ شخصیتی ناری» با تأکید بر مفهوم «نار» در قرآن کریم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 نویسنده مسئول، عضو هیئت علمی گروه روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، رایانامه

2 . PhD Candidate in Psychology at the Research Institute of Hawzah and University, Qom, Iran:

10.22034/qve.2025.18481.1731

چکیده

               هدف: این پژوهش با هدف بررسی و مفهوم‌شناسی «شخصیت ناسالم» در قرآن کریم با تأکید بر مفهوم «نار» انجام شده است. اهمیت موضوع در پیوند میان روانشناسی شخصیت و آموزه‌های قرآنی نهفته است، به‌ویژه در تبیین صفات منفی که انسان را به سوی ناسالمی سوق می‌دهند.
روش: پژوهش حاضر با رویکرد کیفی و روش «تحلیل مضمون» صورت گرفت. مراحل شش‌گانه کلارک و براون به کار گرفته شد و تمامی آیات قرآنی مشتمل بر واژه «نار» مورد بررسی، کدگذاری و دسته‌بندی مضمون‌ها قرار گرفت.
یافته‌ها: از میان 139 آیه حاوی واژه «نار»، 98 آیه واجد شرایط پژوهش شناسایی شد. تحلیل مضمون این آیات به 39 خرده‌مضمون، 4 مضمون محوری، 2 مضمون اصلی و یک مضمون فراگیر منتهی گردید. مضمون فراگیر «فراموشی خود واقعی» شناخته شد که در دو بعد «فراموشی مبدأ» (عدم تفکر و عدم تذکر) و «فراموشی معاد» (عدم تعقل و عدم تدبر) نمود یافته است. این ابعاد در رفتارها و صفات گناه‌آلود انسان بازتاب می‌یابد.
نتیجه‌گیری: نتایج نشان می‌دهد که «شخصیت ناری» در قرآن همان شخصیت ناسالم است که از فراموشی مبدأ و معاد ناشی می‌شود. این تحلیل با آموزه‌های روایی و دیدگاه اندیشمندان اسلامی همسو است. وجه اشتراک قرآن و روانشناسی معاصر نیز در این است که هر دو، رفتار را برآیند شخصیت می‌دانند. بر این اساس، سلامت شخصیت در نگاه قرآنی در گرو ارتباط با منبع وحی و پرهیز از صفات ناری است

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Conceptualization of Unhealthy Personality With Emphasis on the Concept of “Naar/ Fire” in the Holy Quran

نویسندگان [English]

  • Mohammad Kavyani 1
  • Seddiqeh Mirdadashi 2
1 Corresponding Author, Associate Professor of Psychology at the Research Institute of Hawzah and University, Qom, Iran
2 . PhD Candidate in Psychology at the Research Institute of Hawzah and University, Qom, Iran:
چکیده [English]

Objective: This study aims to explore the concept of “unhealthy personality” (shakhsiyyah nāriyyah) in the Qur’an with a focus on the concept of nār (fire). The importance lies in bridging personality psychology with Qur’anic teachings, particularly in identifying traits that lead to spiritual and moral dysfunction.
Method: A qualitative approach was adopted, using thematic analysis based on the six-step process of Clarke and Braun. All Qur’anic verses containing the word nār were collected, coded, and organized into thematic networks.
Results: Out of 139 verses containing nār, 98 were eligible for analysis. Thematic analysis yielded 39 sub-themes, 4 organizing themes, 2 main themes, and 1 overarching theme. The overarching theme was identified as “forgetting the true self,” which is manifested in two dimensions: forgetting the origin (absence of reflection and remembrance) and forgetting the destination (absence of reasoning and contemplation). These dimensions manifest in sinful behaviors and destructive traits.
Conclusions: The findings show that the Qur’anic concept of “fire personality” represents the unhealthy personality, arising from neglect of both origin and afterlife. This aligns with Islamic narrations and scholarly interpretations. The common ground between Qur’anic and contemporary psychology lies in viewing behavior as the outcome of personality. From a Qur’anic perspective, healthy personality requires connection to divine revelation and avoidance of traits associated with nār.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Qur’an-based psychology
  • Qur’anic personality
  • Personality disorders
  • Islamic psychology
  • Qur’anic research methodology
احمدی، احسان و تاجیک، ابوالفضل، «درآمدی بر خوداکتشافی با تأکید بر منابع اسلامی»، منتشر شده در اولین همایش ملی علوم انساین اسلامی، 1394.
اعرافی، علیرضا؛ و همکاران، «در آمدی بر تعلیم و تربیت»، قم: انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1402.
آرامی، زهرا، عابدی، احمد و شریفی، طیبه، «مقایسة باورهای انگیزشی، مهارت‌های فراشناختی و یادگیری خودتنظیمی دانش‌آموزان تیزهوش و عادی شهر اصفهان»، مجله رویکردهای نوین آموزشی، شماره 24، 1394.
آسایش، علی، محمد، دخت محمد و سررشته دار، آرزو، «اثر بخشی آموزش شفقت به خود بر کاهش سطوح خوانتقادی»، مجله رویش روانشناسی، سال 10، شماره 62، 1400.
آین راند، ناتانیل براندن، «فضیلت خودخواهی: برداشتی تازه از مفهوم خودخواهی»، ترجمه پارسا بامشادی، انتشارات تمدن علمی، 1400.
پورسید آقائی، زهراسادات، و قاسمی نیائی، فاطمه، «مولفه‌های خود اجتماعی در سبک زندگی اسلامی مبتنی بر برداشت جوادی آملی از قرآن کریم»، نشریه علمی قرآن و روانشناسی، دوره 2، شماره 1، 1402.
جوادی آملی، عبدالله، «خودشناسی و خودسازی»، تدوین مصطفی پور، پاسدار اسلام، شماره پیاپی 399-400، 1394.
حیدری فر، مجید، «همای سعادت خودیابی و خودسازی از دیدگاه امام خمینی»، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، 1388.
خمینی، روح‌الله، «شرح چهل حدیث»، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1388.
خنیفر، حسین و مسلمی، ناهید، «اصول و مبانی روش‌های پژوهش کیفی»، جلد اول، تهران، نگاه دانش، 1398.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، «المفردات فی غریب القرآن»، بیروت: انتشارات دارالعلم الدار الشامیة، 1374.
رفیعی هنر، حمید؛ علی مرادی، زهرا، «کنش‌های دوگانه نمای شخصیت‌های سالم قرآنی»، دو فصلنامه قیم، شماره 25، صفحه 21-35، 1400.
سالاری فر، محمدرضا و همکاران، «بهداشت روانی با نگرش به منابع اسلامی»، تهران: سمت، 1390.
سلیمانی نسب، مرتضی و دیگران، «روش‌های خویشتنداری جنسی در ساحت‌های سه‌گانه تربیت بر اساس منابع اسلامی»، فصلنامه علمی علوم تربیتی از دیدگاه اسلام، دوره یازدهم، شماره بیست، 1402.
شعاعی، علی‌اصغر، «خودکنترلی، سازوکارهای رویش و عوامل زدایش آن از منظر قرآن کریم»، نشریه علمی قرآن و علوم اجتماعی، سال 3، شماره 11، 1402.
شولتز و شولتز، «نظریه‌های شخصیت شولتز»، مترجم یحیی سیدمحمدی، تهران: انتشارات روان، 1398.
صف‌آرا، مریم؛ سلم‌آبادی، مجتبی، «بررسی شخصیت بهنجار از منظر روان‌شناسی و قرآن»، مجله پژوهش در دین و سلامت، شماره 2، صفحه 115-126، 1397.
طباطبایی، محمدحسین، «المیزان فی تفسیرالقرآن»، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1375.
طریحی، فخرالدین، «مجمع البحرین»، تهران: انتشارات مرتضوی، 1362.
عابدی جعفری، حسن و همکاران، «تحلیل مضمون و شبکه مضامین: روشی ساده و کارآمد برای تبیین الگوهای موجود در داده‌های کیفی»، مجله اندیشه مدیریت راهبردی، شماره 2، صفحه 151-198، 1390.
عسکری، حمیده و همکاران، «شخصیت، انواع و ویژگی‌ها از منظر قرآن کریم»، همایش ملی قرآن و روان‌شناسی، مجموعه مقالات اولین همایش ملی قرآن و روان‌شناسی، صفحه 1337-1343، 1399.
غلامی، سارا و حجتی، حمید، «تأثیر قصه‌های قرآنی بر خودپنداره کودکان دبستانی»، نشریه طب مکمل، 1396.
غلامیان، اسدالله، «شخصیت از منظر قرآن کریم»، اولین همایش قرآن و روان‌شناسی، صفحه 780-790، 1399.
فرامرزی، عبدالرحمان، «انواع تیپ‌های شخصیتی در قرآن»، سنندج: انتشارات کردستان، 1388.
فرهوش، محمد و قربانی، سکینه، «عزت نفس، معادی مناسب‌تر از حرمت خود برای self-esteem»، سومین همایش ملی مطالعات و تحقیقات نوین در حوزه علوم تربیتی و روانشناسی ایران، 1396.
فقیهی، زهرا و همکاران، «اختلال شخصیت خودشیفته از منظر قرآن و حدیث»، مجله پژوهش دینی، شماره 33، صفحه 119-141، 1395.
قرائتی، محسن، «تفسیر نور»، تهران: انتشارات مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، 1387.
کاویانی ارانی، محمد، «روان‌شناسی در قرآن»، قم: انتشارات حوزه و دانشگاه، 1398.
کاویانی ارانی، محمد، «مروری بر واژه‌های روان‌شناختی قرآن»، قم: انتشارات حوزه و دانشگاه، 1402.
کاویانی، محمد و نظری، مصطفی، «کاربست روش تحلیل مضمون در بررسی و مقایسه جایگاه فکر در روان‌شناسی قرآن‌بنیان»، مجله روش‌شناسی علوم انسانی، شماره 110، صفحه 53-70، 1400.
محمدی آشنائی، علی و همتیان نجف‌آبادی، محدثه، «بررسی تطبیقی دیدگاه انسان خودشکوفا از دیدگاه قرآن کریم و روانشناسی انسان‌گرا با تأکید بر مدل آبراهام مازلو»، دو فصلنامه مطالعات تطبیقی قرآن‌پژوهی، سال دوم، شماره بهار و تابستان، 1396.
مصطفوی، حسن، «التحقیق فى کلمات القرآن الکریم»، تهران: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، 1385.
مصلح‌نژاد، محمدعلی و بلوکی، افضل، «سالم‌سازی شخصیت کودکان در روش‌های تربیتی قرآن کریم»، مجله قرآن و طب، شماره 2، صفحه 1-7، 1400.
مکارم شیرازى، ناصر، «اخلاق در قرآن»، قم: انتشارات مدرسه الامام علی بن ابی‌طالب×، 1377.
مکارم شیرازی، ناصر، «تفسیر نمونه»، تهران: انتشارات دارالکتاب الاسلامیه، 1353.
ملکی، آیلار و ملکی، شیوا، «تعالی از خود برای تحقق خود در آرای امام خمینی و ویکتور فرانکل»، دومین کنفرانس ملی علوم اسلامی و پژوهش‌های دینی، 1398.
میرزائی، خلیل، «کیفی‌پژوهی»، جلد 1، تهران: نشر فوژان، 1396.
میمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، «غرر الحکم و درر الکلم»، ترجمه محسن موسوی، قم: انتشارات دارالحدیث، 1383.
نارویی، رحیم و عبدی، حسن، «علم النفس از دیدگاه اندیشمندان مسلمان»، قم: انتشارات حوزه و دانشگاه، 1401.
ناروئی نصرتی، رحیم، «نظریه خودیابی اسلامی و درمان»، مؤسسه آموزشی، پژوهشی امام خمینی، 1395.
ناروئی نصرتی، رحیم و منصور، محمود، «طرح خودیابی اسلامی و درمان وسواس»، روانشناسی و دین، شماره 5، 1388.
وطن‌دوست، رضا و جواد ایروانی، «شخصیت متعادل و رفتار معتدل»، مشهد: انتشارات دانشگاه علوم اسلامی رضوی، 1390.
یدالله‌پور، بهروز و فاضلی کبریا، مهناز، «روان‌شناسی شخصیت سالم از منظر قرآن»، مجله قرآن و علم، شماره 10، صفحه 11-40، 1391.
یزدانبخش، کامران، «رابطه اختلال شخصیت خودشیفته و وسواس فکری-عملی با رضایت زناشویی در دبیران شهر کرمانشاه»، نخستین همایش ملی شخصیت و زندگی نوین، 1391.
Hofmann, S. G., An Introduction to Modern CBT: Psychological Solutions to Mental Health Problems, John Wiley & Sons, 2011.
Barker, J., Philip & Barker, Poppy Buchanan, Spirituality and Mental Health, London and Philadelphia: Whurr Publishers, 2004.
Pargament, Kenneth I., Spiritually Integrated Psychotherapy, New York: The Guilford Press, 2007.