گاه‌شماری شمسی و قمری در قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد و عضو هیأت علمی جامعة المصطفی العالمیة

چکیده

هدف: پژوهش حاضر با هدف بررسی نظام گاه‌شماری در قرآن کریم و تحلیل جایگاه تقویم قمری و شمسی در مناسک دینی و زندگی اجتماعی انجام شده است. اهمیت موضوع در آن است که زمان و تقسیم‌بندی آن همواره یکی از مسائل بنیادین تمدن‌ها و ادیان بوده و قرآن کریم نیز با اشاره به حرکت شمس و قمر، شب و روز، فصول و ماه‌ها، چارچوبی جامع برای درک و محاسبه زمان ارائه کرده است.
روش: تحقیق به روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد نقلی انجام شده است. داده‌ها از آیات قرآن کریم و منابع تفسیری، روایی و لغوی معتبر گردآوری شد. سپس مفاهیم کلیدی زمان در قرآن (مانند سَنه، عام، حول، شهر، منازل قمر) بررسی و دیدگاه‌های مفسران شیعه و اهل‌سنت تحلیل گردید. همچنین برای مقایسه جایگاه تقویم شمسی و قمری، از شواهد تاریخی، نجومی و نظام‌های گاه‌شماری دیگر تمدن‌ها استفاده شد.
یافته‌ها:
مفهوم‌شناسی: در قرآن واژگانی چون «سَنه»، «عام»، «حول»، «حِجّه» و «شهر» به‌کار رفته که هر یک معنای خاصی در ارتباط با زمان دارند. «شهور» به ماه‌های قمری اشاره دارد و «سَنه» و «عام» می‌توانند هر دو نظام را شامل شوند.
انواع گاه‌شماری: قرآن با تأیید نظام دوازده‌ماهه (توبه: ۳۶) هماهنگ با دیگر تمدن‌هاست. تقویم قمری در عبادات (حج، روزه، زکات و...) محوریت دارد و تقویم شمسی در محاسبات طبیعی (کشاورزی، تجارت، فصول) کاربرد دارد.
دیدگاه ترکیبی قرآن: یافته‌ها نشان داد که قرآن تقابل میان دو نظام را نمی‌پذیرد؛ بلکه نظام قمری را مبنای مناسک شرعی و نظام شمسی را مبنای حساب سال‌ها و امور مدنی می‌داند.
نتیجه‌گیری: قرآن کریم ضمن تأکید بر تقویم قمری در عبادات، اعتبار تقویم شمسی را در عرصه‌های طبیعی و اجتماعی نیز تصریح کرده است. ازاین‌رو، می‌توان گفت که هندسۀ قرآنی زمان، رویکردی جامع و ترکیبی دارد که نیازهای عبادی، مدنی و طبیعی بشر را توأمان پوشش می‌دهد. این نگاه نه‌تنها مانع تقابل میان دو نظام نیست، بلکه هر یک را در جایگاه خاص خود معتبر می‌داند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Solar and lunar chronology in the Qur'an

نویسنده [English]

  • MOHAMMAD FAKER
Professor and Faculty Member at Al-Mustafa International University
چکیده [English]

Objective: This study aims to examine the concept of calendrical systems in the Qur’an, focusing on the roles of lunar and solar reckoning in religious rituals and social life. The significance of the research lies in the fact that time and its division have been central concerns of civilizations and religions, while the Qur’an, through references to the sun, moon, night, day, seasons, and months, provides a comprehensive framework for understanding and calculating time.
Method: The research employs a descriptive-analytical approach with a textual-traditional orientation. Qur’anic verses related to time were collected and analyzed alongside authoritative exegetical, lexical, and narrative sources. Key terms such as sanah, ‘ām, ḥawl, ḥijjah, and shahr were studied. Furthermore, historical and astronomical evidence, along with comparative data from other civilizations, were used to clarify the relationship between solar and lunar calendars.
Results: Conceptual Results: The Qur’an uses multiple terms for time, each carrying specific meanings. While shahr and shuhūr clearly denote lunar months, terms like sanah and ‘ām may refer to both solar and lunar years. Calendrical Systems: The Qur’an acknowledges the twelve-month division (Q 9:36), consistent with other civilizations. The lunar calendar forms the basis for worship (fasting, Hajj, zakāt, sacred months), whereas the solar calendar is aligned with natural cycles such as agriculture, trade, and seasonal change. Integrative Approach: The findings show that the Qur’an does not set lunar and solar systems in opposition but validates both: the lunar calendar for religious rituals and the solar calendar for civil and natural calculations.
Conclusion: The Qur’an simultaneously establishes the lunar calendar as the foundation of religious observances and affirms the solar calendar as a valid system for social and natural life. Thus, the Qur’anic conception of time is comprehensive and integrative, recognizing the complementary functions of both systems in meeting human spiritual and practical needs.

کلیدواژه‌ها [English]

  • calendar
  • chronology
  • sun
  • Qamar
  • houses of Qamar
  • year
آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ دوم، 1415ق.
صدوق/ابن‌بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، 1413ق.
ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبرى، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول، 1410ق.
ابن‌طاووس، علی بن موسی، مهج الدعوات و منهج العبادات، تصحیح ابوطالب کرمانی و محمدحسن محرر، قم: دارالذخائر، چاپ دوم، 1411ق.
ابن‌عاشور، محمدطاهر، تفسیر التحریر والتنویر، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی، چاپ اول، 1420ق.
ابن‌فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قم: مکتب الإعلام الإسلامی، چاپ اول، 1404ق.
ابن‌هشام، محمد بن عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفى السقا و ابراهیم أبیاری و عبدالحمید شلبی، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
أزهری، محمد بن أحمد، تهذیب اللغة، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، 1421ق.
پیرنیا، حسن، ایران باستان/ تاریخ مفصل ایران قدیم، تهران: دنیای کتاب، چاپ اول، 1366ش.
توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، چاپ هفدهم، 1397ش.
تهانوی، محمدعلی بن علی، موسوعه کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، تحقیق حروج علی فرید، بیروت: ناشرون، چاپ اول، 1996م.
جوادی آملی، عبدالله، تسنیم/ تفسیر قرآن کریم، تحقیق و تنظیم محمد فراهانی و حسین اشرفی، قم: مرکز نشر اسراء، چاپ اول، 1399ش.
جوهری، اسماعیل‌بن حماد، الصحاح/ تاج اللغة وصحاح العربیة، بیروت: دارالعلم للملایین، چاپ اول، 1376ش.
حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، تصحیح حسن موسوی خرسان، قم: مؤسسه آل‌البیت^، چاپ اول، 1409ق.
حسن‌زاده آملی، حسن، دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، 1372ش.
حسینی تهرانی، سید محمدحسین، رساله نوین در باره بناء اسلام بر سال و ماه قمری، مشهد: انتشارات علامه طباطبائی، چاپ سوم، 1426ق.
حیدری ملایری، محمدعلی، مقاله A concise review of the Iranian calendar، ترجمه: فاطمه طاهریان، تهران: وبلاگ توسعه نرم‌افزار رادکام، 1384ش.
خوارزمی، محمدبن احمد، مفاتیح العلوم، ترجمه حسین خدیوجم، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1362ش.
خورشیدیان، اردشیر، پاسخ به پرسش‌های دینی زرتشتیان، تهران: فروهر، چاپ دوم، 1387ش.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377ش.
زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل وعیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت: دارالکتاب العربی، چاپ سوم، 1407ق.
سمرقندی، نصر بن محمد، تفسیر بحر العلوم، تحقیق عمر عمروی، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، 1416ق.
شوکانی، محمد علی، فتح القدیر، دمشق: دار ابن‌کثیر، چاپ اول، 1414ق.
صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن والسنة، قم: فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، 1406ق.
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، بیروت: دارالنشر فرانز شتاینر، چاپ دوم، 1401ق.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، 1390ش.
طبرسی، فضل‌بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو، چاپ سوم، 1372ش.
طوسی، محمدبن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب عاملی، مقدمه محمدمحسن آقابزرگ تهرانی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، بی‌تا.
طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الأحکام، تحقیق حسن موسوی خرسان، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
عبداللهی، رضا، تاریخ تاریخ در ایران/ گاه‌شماری‌های ایرانی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، 1378ش.
فخررازی، محمدبن عمر، مفاتیح الغیب/ تفسیر کبیر، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ سوم، 1420ق.
فراهیدی، خلیل ‌بن احمد، کتاب العین، قم: نشر هجرت، چاپ سوم، 1409ق.
فیومی، احمدبن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر، قم: مؤسسه دارالهجره، چاپ دوم، 1414ق.
قاسملو، فرید، تقویم و تقویم‌نگاری، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ چهارم، 1388ش.
قرطبی، محمدبن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران: ناصر خسرو، چاپ اول، 1364ش.
قمی، علی‌بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزایری، قم: دارالکتاب، چاپ سوم، 1363ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: إسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق.
مجلسی، محمدباقر، زادالمعاد/ مفتاح الجنان، تحقیق و تصحیح علاءالدین أعلمی، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، 1423ق.
مراغی، احمد مصطفی، تفسیر المراغی، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، بی‌تا.
مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، 1368ش.
مغنیه، محمدجواد، التفسیر الکاشف، قم: دارالکتاب الإسلامی، چاپ اول، 1424ق.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الإسلامیة، چاپ دهم، 1371ش.
نبیئی، ابوالفضل، گاه‌شماری در تاریخ ایران، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت)، چاپ چهارم، 1388ش.